رویکرد انتقادی نسبت به احزاب

مصاحبه با موسسه حرکت رشد و اعتدال

حرا – آقای دکتر با سلام و عرض ادب خدمت شما سرور معزز، لطفا برای خوانندگان حرا مفهوم حزب را تعریف میفرمایید و وظایف ذاتی حزب را تشریح می فرمایید؟

احزاب ساختارها و سازمانهای قانونی برای یک فعالیت دسته جمعی با هدف کسب قدرت و دستیابی به  قدرت و تاثیرگذاری بر آن هستند . احزاب ساز و کارهای جدید و نوین کسب قدرت در چارچوب  قانون هستند . اجمالا احزاب را با چند ویژگی و مشخصه می توان شناسایی کرد . از جمله اینکه احزاب فرد محور نیستند و حول افراد شکل نمی گیرند بلکه حول یک هدف و یک مرامنامه و اساسنامه و اشتراکات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی یکسری از افراد جامعه شکل میگیرند . ویژگی دوم احزاب این است که فعالیت هایشان قانونی است . یعنی احزاب در چهارچوب قانون و طبق قانون عمل می کنند. ویژگی سوم احزاب این است که احزاب فعالیت های شفاف و آشکار دارند ، یعنی برای کسب قدرت و تاثیر برآن به فعالیت هایی زیر زمینی و غیرآشکار دست نمی زنند ، بلکه فعالیت های آنان کاملا قانونی و آشکار هست از این رو تقویت تحزب به شفافیت سیاسی کمک می کند. نکته بعدی این هست که احزاب نهاد مدرن هستند و جزو دستاورد های سیاست ورزی و کنش سیاسی مدرن محسوب می شوند . ویژگی بعدی این است که احزاب فعالیت های مالی شفافی دارند و دخل و خرج و حساب و کتاب خودشان را در دوره ها ی مشخصی منتشر می کنند و در اختیار علاقه مندان حزب قرار می دهند. ویژگی مهم دیگر ضرورت پاسخگویی احزاب به طرفداران و حامیان انهاست .اینها مهمترین ویژگی های احزاب هست .

حرا – با توجه به تعریفی که از احزاب داشتید ، آیا احزاب کشور منطبق با این تعاریف هستند؟ با توجه به بحث شفافیت مالی که حضرتعالی فرمودید ، مردم ما متاسفانه تا الان شفافیت مالی از احزاب مطرحی که هستند برای خود متصور نبوده اند .

ما به عنوان یک کشوری که در مسیر پیشرفت و ترقی قرار داریم ناگزیر با پدیده های نو مواجه می شویم اما بسیاری از پدیده های اجتماعی و سیاسی و حتی حوزه فناوری که وارد کشور شده با مصادیق اصلی آن تفاوت های بسیاری دارد . چون در قالبهای جدیدی وارد می شود .اصطلاحا ما شبه پدیده ها روبرو هستیم . من جمله اینها پدیده احزاب در ایران که هیچ وقت در قالب صحیح خودش به صورت آن چیزی که ماحصل تجارب جوامع بشری دیگر بوده وارد کشور ما نشده است . ویژگی ها ی فوق الذکر در نظام حزبی ما وجود نداشت جز در موارد معدودی که به شکل تاریخی به آن می توان اشاره کرد . ما اولین فعالیت حزبی در کشورمان به سالهای پس از مشروطه برمیگردد که دو حزب اجتماعیون عامیون و حزب اجتماعیون اعتدالیون شکل گرفتند ، این دو حزب بعد مشروطه احزابی بودند که حول اهداف مشترک بخشی از اقشار اجتماعی شکل گرفتند ، کارکرد خودشون و تاثیر گذاری خودشان در شکل گیری مجلس شورای اول را هم داشتند اما مجددا با ناکام ماندن مشروطه و به توپ بستن مجلس، اولین فاز بوجود آمدن احزاب فرمایشی بوجود آمد ، ناپایداری احزاب در دوره سلطنت رضاشاه هم استمرار پیدا می کند ، البته  در دوره سردار سپهی رضا شاه هم ما مجالس نسبتا پویایی را داریم که مرحوم آقای مدرس و مصدق جزو نمایندگان فعال بودند . در بین سالهای  ۱۳۱۲تا ۱۳۲۰  و نظام حزبی به اغما می رود اما دوباره نظام حزبی در کشور رونق پیدا می کند یعنی درسالهای  ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ اما مجدا بین سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷  نظام احزاب فرمایشی حاکم می شود در این دوره  ویژگی های مطلوب نظام حزبی  حتی به صورت نیم بند هم در ایران وجود ندارد . ناپایداری احزاب در گذشته ایران نشان می دهد  استبداد و نظام حزبی با هم قابل جمع نیستند .. هر وقت شاه قدرت گرفته نظام حزبی تضعیف شده . و بالعکس در مقطع ۱۳۲۰-۱۳۳۲  که شاه هنوز ساختار دیکتاتوری ایجاد نکرده بود به صورت نیم بند و نسبی می توانیم بگوییم نظام حزبی در کشور وجود داشته است یعنی  در هر صورت ساز و کاری وجود داشته برای ساز و کار کنش سیاسی معمولی .

حرا – الان آقای دکتر کار حزبی مفهومی و عینیتی دارد در کشورمان؟

عرض کردم سابقه ما در تحزب سابقه ضعیفی است در کشور و به غیر از این موارد معدود اغلب نظامهای حزبی ما نظام حزبی فرمایشی و فصلی بوده است و برای انتخابات رونق میگرفته و اسم این را نمی شود نظام حزبی گذاشت . اینکه فقط در انتخابات احزاب فعالیت کنند علامت ضعف نظام حزبی است . آسیب ها که گفته بشود و شناسایی بشود معلوم می شود که نظامهای حزبی چه مصادیق و حوزه عملکردی دارند . حزب باید یک حزب پایدار باشد حزب یک شبه و دوشبه و فصلی و انتخاباتی از مصادیق حزب نیست . احزابی که حول آدمهای خاصی شکل بگیرند حزب نیستند . احزابی که قدرت ساخته باشند حزب نیستند . حزبهایی که با روی کار امدن دولتی سرکار بیایند و دولت پشتیبان پنهان حزب باشد شبه حزب است  ، در سالهای پس از انقلاب نیز همین فراز و نشیب ها را در حوزه احزاب داشتیم ، اما آنچه که به عنوان جمع بندی در این حوزه می توان گفت این است که در کشور ما پدیده احزاب نهادینه نیست ، موانع ساختاری و فرهنگی و اجتماعی فراوانی پیش روی نظام حزبی هست ، آنچه که در کشور ما وجود داشته و دارد شبه حزب است . تعدد اعضا و اسم حزب شاخص نظام حزبی نیست . اینطوری ما ۲۴۰ حزب در ایران داریم اما اینها احزابی به معنای واقعی نیستند . ما باید حزب را با ویژگی ها و کارکردهایش بشناسیم .

شاخص تمیز دادن احزاب و مصادیق احزاب از شبه احزاب که برای مردم قابل لمس باشد را می فرمایید؟

البته در سوال اول ویژگی ها را گفتم ، حزب ریشه در جامعه و میان مردم و اقشار و اصناف و طبقات مختلف مردم دارد . از درون مردم حزب درمیاید و نه از درون حاکمیت و نظام . حزب روی یک سری علایق و اهداف مشترک شکل میگیرد . امکان دارد یک طیفی در جامعه بگویند در فرایند توسعه کشاورزی بر صنعت اولویت دارد . اینها مثلا حزب سبز را در جهان درست می کنند و بدان معناست که علاقه مند به ترجیح کشاورزی بر صنعت در توسعه کشور هستند . اینها برای رسیدن به تحقق این هدف در کشور یا باید به قدرت دست یابند یا باید در ساختار تصمیم گیری در قدرت تاثیر گذار باشند . یعنی یا تعدادی نماینده در مجلس یا پارلمان داشته باشند یا  در پست ها و مسئولیت های اجرایی افرادی داشته باشند که از دیدگاه و رویکردشان موقع تصمیم گیری و تصمیم سازی حمایت کنند این رویکرد را در حوزه های مختلفی می توان تسری داد، امکان دارد یک حزبی مسئله محیط زیست برایش در اولویت باشد، چنانچه برخی احزاب اروپایی اینچنین هستند . اینها با این نگاه مشترک تشکیل حزب می دهند و سعی می کنند با تصدی قدرت و تاثیر گذاری بر قدرت آن رویکرد خود و تاثیرگذاری خود در قدرت حاکمیت اعمال بکنند . طبیعتا در جامعه هم کسانی که هم نظر با این احزاب باشند به اینها می پیوندند و رای می دهند و طرفدار آن خواهند شد . این نقطه اول شکل گیری یک حزب است . در احزا ب باید تفاوت نگاه به مسائل اجتماعی و ملی معلوم باشد که کجاست و چیست ؟ این نقطه آغاز حزب است . ولی حزبی که گفتمان آن برنده شدن در انتخابات است ، این حزب و کار آن حزبی نیست . این حزب یک شبه است ، انتخابات که مهم نیست، انتخابات یک پله برای رسیدن به هدف والاتر است . در ایران مدل اینگونه نیست که کار حزبی مستمر انجام بشود و در خلال آن احزاب برای یک پله بالاتر بودن در انتخابات شرکت و رقابت بکنند . در ایران الگو به این حالت نیست و اینگونه است که ما سهممان از کیک قدرت چیست و همین کفایت می کند برای احزاب ما . این نظام حزبی نیست . مثلا من وارد مجلس بشوم که بگویم نماینده شدم و بعدش هم معلوم نیست به چه مرامنامه ایی معتقد هستم ، به چه مبانی ایی اعتقاد دارم ، بعد نتیجه اش اینگونه می شود که سیاسیون و سیاسی ها در کشور های غیر حزبی پاسخگو نیستند، در حالی که نظام حزبی نظام پاسخگو است و فردی که می خواهد وارد عرصه قدرت و تصمیم سازی بشود باید از درون حزب به قدرت برسد و مرام نامه حزب را تایید بکند ، هم به حزب باید پاسخگو باشد هم به طرفداران حزب . نبود نظام حزبی منجر به شکل گیری پوپولیسم می شود ، عوام فریبی از جمله مصادیق آن است . در چنین فضایی افراد فرصت طلب با عوام فریبی قدرت را به دست می آورند و معلوم نیست از کجا آمده اند ، معلوم نیست تحت کدام مرامنامه آمده اند و چگونه و به چه افرادی باید پاسخگو باشند . اگر عملکرد مطلوبی نداشتند به چه نحو می توان آنها را مواخذه کرد ؟ در نظام حزبی فرد کاملا اولویت ها و دیدگاهایش مشخص است ، نظام حزب مرتبط با او چه نظراتی دارند ، اگر فرد عملکرد مناسبی نداشت چطور می توان از حزب وی مطالباتی داشت .

این سلسله مباحث ادامه دارد .