چگونگی مواجهه با پدیده های تاریخی

امیر دبیری مهر
یکی از پیچیده ترین و سخت ترین کارهای تحقیقی وپژوهشی مواجهه با رویدادهای تاریخی است . دلایل این سختی عبارت است از :
۱- دور بودن از رویداد و فاصله زمانی :
هرچه از رویداد دورتر باشیم فهم آن سخت ترخواهد بود و روایت ها الوده تر به اغراض و نیات و اهداف اشکار و نهان خواهد بود. مثلا در حوزه تاریخ اسلام تا نیمه قرن دوم نوشتن تاریخ و ثبت رویدادها ممنوع و شرعا حرام بود از این رو همه مستندات مسلمانان از رویدادها عمدتا متکی بر تاریخ های نوشته شده بعد از نیمه دوم قرن دوم است مانند تاریخ ابن اسحاق ، ابو مخنف ؛سیف بن عمر و ابوالحسن مدائنی . از این رو هر چه از رودیداد فاصله می گیریم باید برای فهم درست ماوقع تاریخی دقت وهمت بیشتری کنیم . برای مثال برخی از رویدادها مانند ۱۱ سپتامبر که فاصله چندانی با ان نداریم مملو از ابهام و پیچیدگی است و نمی توان در باره همه ابعاد آن اظهار نظر قطعی کرد چه برسد به تحولات مربوط به قرن نوزدهم و عقب تر.
۲- وجود روایت های متعدد:
از رویدادهای تاریخی یک روایت وجود ندارد تا بتوان بر ان تکیه کرد. در باره هر پدیده تاریخی چندین روایت وجود دارد که اگر مکمل هم بودند مشکلی نبود گاه این روایت ها بسیار متضاد و مخالف هم هستند که نشان می دهد برخی در چارچوب تحریف تاریخ قرار می گیرد و وظیفه محقق تشخیص سره از ناسره است . برای مثال تاریخ ایران بیشتر روایت رخدادهای سیاسی و امد و شد حکام و سلاطین و شاهان و رهبران بوده است و تاریخ اجتماعی بسیار ضعیف و نحیفی داریم .گویی مردم در نمایشگاه تاریخ ایران غایب هستند. و بازیگران تاریخ ایران فقط و فقط صاحبان قدرت سیاسی و نظامی بوده اند. سهم تاریخ کسب و کار ، تاریخ موسیقی ، تاریخ معماری ، تاریخ خانواده ؛ تاریخ مناسبات اجتماعی و هرم قدرت در آن ، تاریخ مکاتب و مدارس و حوزه ها ودهها موضوع مهم مربوط به جهان – زیست مردم در قیاس با تاریخ رسمی سلاطین ناچیز است و محققی که به دنبال فهم یک دوره با رویداد باشد منابع کمی در اختیار دارد و ناگزیر باید با واسطه به حدس و گمان بپردازد.
۳- هژمونی و تسلط روایت های رسمی :
ضرب المثل معروفی هست که می گوید تاریخ جنگ را برندگان می نویسند. این سخن درستی است زیرا بازندگان نیستند که روایتی از تاریخ داشته باشند. در مورد رویدادهای تاریخی هم چنین است همواره صاحبان قدرت تمایل دارند روایتی از رویدادها در اذهان رسوخ کند و تثبیت شود که متضمن حفظ و استمرار قدرت انها باشد و به این می گویند تاریخ رسمی . اگر تاریخ رسمی فقط جنبه ایجابی داشت باز مساله ای نبود مساله اینجاست که تاریخ رسمی وجه سلبی هم دارد و به ستیز و جنگ و نابودی روایت های غیر رسمی و متفاوت می رود و سعی می کند انها را به حاشیه براند تا شنیده و خوانده نشوند و همین جنگ روایت ها منجر به نادیده انگاشتن جنبه های مهمی از تاریخ رویدادها می شود. ذکر این نکته ضروری است که روایت های رسمی از تاریخ لزوما دروغ و غلط و تحریف شده نیستند اشکال انها این است که اولا مبتنی بر داستان مد نظر ارباب قدرت روایت می شوند ثانیا روایت های دیگر را بر نمی تابند. بزرگترین نتیجه فاسد این روایت ها از تاریخ شکل گیری جریان اپوزیسیون قدرت است و روایت گری تاریخ از جانب انهاست بدون انکه دغدغه کشف واقعیت تاریخی داشته باشند. از این رو با هر چه روایت رسمی است مخالفت می کنند فارغ از این که درست است یا نادرست.

۴- تکثرچشم انداز ها:
به پدیده های تاریخی می توان از زوایای مختلفی نگریست و از آن دریچه به درک و تحلیل انها پرداخت و جالب اینجاست که می این چشم اندازها می تواند همگی درست باشد هر چند کاملا متفاوت باشد . برای روشن شدن موضوع مثالی می زنم به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نگاه کنید . می توان به این جنگ که طولانی ترین جنگ قرن بیستم است از چشم انداز های زیر نگاه کرد:
• در چارچوب اختلافات مرزی دو کشور
• در چارچوب جنگ سرد و جهان دو قطبی
• در چارچوب مسایل نظامی
• در چارچوب جنگ ایدئولوژی ها
• د رچارچوب خصومت رهبران دو کشور
• در چارچوب اقتصاد سیاسی و تجارت اسلحه
• در چارچوب اختلاف دولتهای اسلامی و جهان اسلام
• در چارچوب جنگ کفر و حق
• در چارچوب عرب و عجم
• در چارچوب ایدئولوژی های فرامرزی انقلاب اسلامی
همین چارچوب ها و چشم انداز ها را برای همه پدیده های تاریخی می توان متصور بود که تحلیل هر کدام می توان زوایایی از رویدادهای تاریخی را روشن کند.