روابط ایران و روسیه : از تهدید یکجانبه در گذشته تا همکاری متقابل در امروز
منتشر شده در روزنامه النهار به قلم امیر دبیری مهر
اگر بخواهیم تاریخ روابط ایران و روسیه در ۵۰۰ سال اخیررا تحلیل و ارزیابی کنیم می توانیم این تاریخ پر فراز و نشیب را در سه مقطع اصلی دسته بندی کنیم که عبارتند از :
- رابطه ایران با روسیه دوران تزاری که حدود ۴۰۰ سال به طول انجامید . این روابط در ابتدا و همزمان با دولت صفویه در ایران مبتنی بر رقابت بود اما در دوره قاجار مبتنی بر تهدید از جانب روسیه تزاری شکل گرفت .
- رابطه ایران با شوروی کمونیستی که مبتنی بر همکاری محدود اقتصادی وبیشتر تهدید از جانب ایدیولوژی کمونیستی دردوران جنگ سرد بود.
- روابط در دوره روسیه پس از فروپاشی از سال ۱۹۹۰ که روابط دو کشور از تهدید و رقابت به سطح همکاری های راهبردی ارتقا یافت.
نکته جالب اینجاست که رابطه با روسیه در هر سه مقطع مذکور برای مردم ایران و خاطره جمعی ایرانیان به دلایل ده گانه زیرتداعی کننده خاطرات تلخی است :
- رقابت روسیه با دولت عثمانی از دوره پطر کبیربه بعد علیه ایران و وقوع جنگهای مکرر ایران و روس برای اشغال سرزمین های تحت سلطه ایران در منطقه قفقاز مانند گرجستان و داغستان و ابخازیا
- تحمیل دو قرارداد ننگین و ظالمانه گلستان و ترکمنچای در اوایل قرن نوزدهم در دوره قاجاربعد از دو جنگ که منجر به جدایی شهرهای مهمی از ایران شد .
- دخالت مداوم در امور داخلی ایران و گرفتن امتیازات گوناگون اقتصادی شبه استعماری در رقابت با بریتانیا در قرن نوزدهم
- مخالفت روسیه تزاری با انقلاب مشروطه در ایران و مطالبات مدرن مردم ایران از جمله ازادی و پارلمان و نوسازی کشور که نقطه اوج کارشکنی روسیه اشغال تبریز و بندر انزلی توسط قوای نظامی روس و قتل تعدادی از مشروطه خواهان بود. به توپ بستن مجلس ایران در تهران در دوره محمد علی شاه قاجار در ذهن ایرانیان سمبل دشمنی روسها با مردم ایران شناخته می شود.
- باوجودی که بعد از انقلاب بلشوویکی روسیه در ۱۹۱۷ و طبق پیمان مودت همه قراردادهای روسیه تزاری با ایران لغو شد اما شوروی در جنگ جهانی دوم شمال ایران را اشغال کرد و از دست نشانده های خود در برخی از مناطق شمالی و غربی ایران بویژه در اذربایجان و کردستان علیه استقلال و تمامیت ارضی ایران حمایت کرد.
- تشکیل و حمایت از حزب توده در ایران در سالهای پس از جنگ جهانی دوم تا سال ۱۹۸۴ -که این حزب در ایران منحلو اعضای ان دستگیر و محاکمه شدند – یکی دیگر از سیاست های شوروی سابق علیه ایران ارزیابی می شود که علت بسیاری از ناکامی ها و شکست های ملی خوانده می شود از جمله می توان به نقش حزب توده در زمینه سازی کودتا علیه دولت ملی دکتر مصدق در سال ۱۹۵۳ اشاره کرد.
- حمایت همه جانبه شوروی ازصدام در جنگ ۸ ساله عراق علیه ایران که طولانی ترین جنگ قرن بیستم بود و دران یک میلیون نفرازجمله ۲۰۰ هزار ایرانی کشته شدند.
- بد قولی روسیه در همکاری های نظامی و هسته ای بویژه درفروش سامانه های پدافندی به ایران و ساخت نیروگاه اتمی بوشهر که بعد از چند دهه هنوز اتمام نیافته است .
- استفاده روسیه از کارت ایران در پرونده هسته ای برای امتیاز گرفتن از اروپا وامریکا
- عدم همکاری نظامی با ایران در جریان جنگ ۱۲ روزه اسراییل علیه ایران که نشان داد روی کمک روسیه حساب کردن خطای راهبردی است .
مطالعه این فرایند ها و تحولات در روابط ایران وروسیه نشان می دهد که بعد از فروپاشی شوروی کمونیستی و تشکیل فدراسیون روسیه روابط ایران و روسیه تا به امروز از سطح تهدید و رقابت به همکاری تبدیل شده٬ هر چند برخی معتقدند هزینه این همکاری بسیار زیاد و بیشتر از فواید ان بوده و نتیجه ان افزایش تنش بین ایران با امریکا و اروپا بوده . نکته ای که محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه اسبق ایران اخیرا به ان اشاره کرد اینکه خط قرمز روسها در رابطه با ایران جلوگیری از بهبود رابطه ایران با غرب است .به گفته ظریف در عین حال روسها از تشدید تنش در روابط ایران و غرب نیز استقبال نمی کنند و به قول ما ایرانی های مسکو مایل است اختلافات ایران و غرب مانند استخوان لای زخم باقی بماند و حل نشود اما به جنگ و تنش هم منجر نشود تا مسکو بتواند از این اب گل الود ماهی بگیرد و منافع بیشتری بدست اورد.
بر همین اساس در ۳۰ سال اخیر که در روسیه پوتین و در ایران ایت الله خامنه ای نقش اصلی را در سیاست گذاری های کلان دارد همکاری های نظامی و امنیتی و اقتصادی ایران و روسیه تحت تاثیر وجود دشمن مشترک یعنی امریکا گسترش بی سابقه ای یافته و نقطه اوج ان را می توان در امضای سند جامع همکاری های راهبردی ۲۵ ساله ایران و روسیه دانست .
تاکید چند باره ایت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی بر رویکرد شرق محوری در سیاست خارجی نقش اساسی در بهبود رابطه با روسیه ایفا کرده است . در واقع شرق محوری بدین معناست که ایران باید همکاری با کشورهای روسیه و چین را مبنای تعاملات بین المللی و همکاری های اقتصادی و نظامی و سیاسی خود قرار دهد و نباید روی رابطه با غرب سرمایه گذاری کند زیرا به نظر رهبر ایران امریکا و کشورهای اروپایی قابل اعتماد نیستند ضمن اینکه جهان بینی و سبک زندگی انها با الگوهای ایده ال جمهوری اسلامی در تضاد است و بهبود رابطه با غرب موجب استحاله فرهنگی و فروپاشی نظام اسلامی از درون می شود. البته این نگاه با انتقاداتی در ایران مواجه است که معتقدند تضاد فرهنگی و اعتقادی ایران با چین کمونیست و روسیه بسیار بیشتر از کشورهای غربی است .
اما بهر حال سیاست شرق محوری جمهوری اسلامی کاملا همسو با سیاست روسیه و شخص ولادیمیر پوتین است و به همین علت پوتین در سالهای اخیر چند بار به تهران سفر کرده و با ایت الله خامنه ای دیدار کرده و رهبران دو کشور دایم در قالب ارسال پیام و نامه های محرمانه با هم در تماس هستند که اخرین ان تقدیم نامه رهبرایران به پوتین در هفته گذشته بود که علی لاریجانی ان را به مسکو برد.
گفته می شود پوتین برای کمک نظامی به ایران قولهایی داده و هم زمان نتانیاهو را نیز از حمله مجدد به ایران نهی کرده و همین اتفاق منجر به افزایش اعتماد به نفس مقامات ایرانی و تشدید رویکرد ضد امریکایی در ایران در ماههای بعد از جنگ ۱۲ روزه شده است .
روابط دولت جمهوری اسلامی با روسیه در سالهای اخیر انقدر خوب و صمیمانه شده است که برخی از مردم و کارشناسان می گویند ایران برای نشان دادن
خصومت با امریکا عملا به مجری سیاست های درخواستی پوتین تبدیل شده و این رویکرد با سیاست نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی در زمان رهبری ایت الله خمینی در تضاد است .
منتقدین می گویند ایران در رابطه با روسیه با هدف ایستادگی در برابر استکبار و سرمایه داری غربی حاضر است به شرق یعنی روسیه و چین باج یا امتیاز سیاسی و اقتصادی بدهد که این رویکرد با منافع ملی سازگار نیست.
البته سیاست بهبود و تقویت رابطه با روسیه در ایران در سطح کارشناسان طرفدارانی دارد کسانی که معتقدند سیاست عاقلانه این است که ایران در قالب موازنه مثبت و همزمان به گسترش روابط خود با غرب و شرق بپردازد و هیچ کدام را قربانی دیگری نکند و در فضای رقابتی برای تامین منافع ملی از طرفین امتیاز بیشتری بگیرد و در این فضا رابطه با روسیه برای ایران از اهمیت زیادی برخوردار است .
